نقش جمعیت و سیاست های جمعیتی در استحکام ساخت درونی قدرت نظام جمهوری اسلامی ایران

در حالی که طی دهه های گذشته مشکلاتی مانند سطوح بالای باروری و رشد زیاد جمعیت
گریبان کشورهای در حال توسعه را گرفته، کاهش چشم گیر سطح باروری یکی از مهم ترین
دغدغه های جمعیت شناختی بسیاری از کشورهای توسعه یافته بوده است. با این حال، در
سال های اخیر سطح پایین باروری فقط در حوزه مسائل و مشکلات جوامع توسعه یافته
محدود نمانده و به دلیل تغییر ناگهانی روند و الگوهای باروری از سطوح بسیار بالا به
سطوحی پایین و حتی پایین تر از میزان جانشینی، نگرانی ناشی از آن گریبان کشورهای در
حال توسعه ای مانند ایران را گرفته است. اولین زنگ خطرها برای ایران پس از سرشماری
سال 1385 و اعلام میزان باروری کل ) 8/ = 2)TFR 1 به صدا درآمد و پس از آن در نتایج
سرشماری سال 1390 که TFR3 را معادل 69 / 1 برآورد می کرد، روند کاهش میزان باروری
کل تأیید شد. اگرچه به واسطه ساختار سنی جمعیت ایران، رشد سالانه جمعیت همچنان
مثبت است و در سرشماری سال 1390 معادل 29 / 1 درصد محاسبه شد، با توجه به کاهش
تدریجی میزان باروری کل در ایران و تقلیل این سطح به زیر سطح جانشینی و کاهش
مداوم جمعیت در آینده، این نگرانی وجود دارد که در صورت استمرار این سطح از باروری،
ایران طی سال های نه چندان دور در آینده ) 1425 1420 ( دچار رشد منفی جمعیتی شود
که نتیجه آن مواجهه با جمعیتی سالخورده و پیر است. )عموم کشورهای سرمایه داری غربی
و اتحادیه اروپا در پنج دهه گذشته با این مشکل مواجه شدند و برون رفت از آن برایشان
امکان پذیر نیست.(
از آنجا که جمعیت )از نظر ساخت، ترکیب و توزیع( یکی از مؤلفه های اقتدار و قدرت
ملی و استحکام ساخت درونی قدرت نظام هر کشوری است و ایجاد تغییرات و اعمال
سیاست های جمعیتی مستلزم تغییر مداوم در یک نسل جمعیتی است که دست کم سه
دهه به طول می انجامد، غفلت از آن خسارات جبران ناپذیری خواهد داشت. از سوی دیگر، با
1 . استادیار دانشگاه جامع امام حسین)ع(
TFR.2 یا نرخ کلی باروری تعداد فرزندانی است که یک زن در طول دوره بالقوه باروری ) 15 تا 49 سالگی( به دنیا می آورد.
3 Total Fertility Rate3 .
فصلنامه آفاق امنیت/ سال هشتم / شماره بیست و هشتم - پاییز 1394
فصلنامه علمی- پژوهشی آفاق امنیت / سال هشتم/ شماره بیست و هشتم-پاییز 1394
108
توجه به هژمونی نظام جهان سرمایه داری و اعمال سیاست های جمعیتی آنها از طریق نهادها
و سازمان های جهانی مانند سازمان ملل و بانک جهانی در ارائه مساعدت های مالی و خدمات
کنترل جمعیت و متعهد کردن کشورها بر اعمال سیاست های کنترل جمعیت در ازای
دریافت وام و برگزاری پنج سمینار جهانی درباره کاهش جمعیت کشورهای در حال توسعه،
جای طرح این سؤال اساسی و این نگرانی است که مگر نقش جمعیت )حجم، ساخت و
ترکیب( هر کشور چه سهمی در اقتدار ملی یک کشور دارد که به رغم اعمال بی سابقه ترین
محاصره اقتصادی و دارویی نظام سلطه علیه جمهوری اسلامی بعد از انقلاب، هرگز وقفه ای
در برنامه های بخش جمعیت سازمان ملل و بانک جهانی در سیاست کنترل جمعیت و
لوازم پیشگیری از بارداری اتفاق نمی افتد؟! جای پای این نگرانی ها را در مناقشات اخیر
جمعیت شناسان و همچنین تدوین کنندگان سیاست های کلان کشوری و نیز در سخنان
مقام معظم رهبری درباره لزوم تغییر سیاست های جمعیتی مرتبط با میزان موالید و تنظیم
خانواده می توان یافت.
این مقاله بر آن است با مروری بر رابطه میان جمعیت و اقتدار )سیاسی، اقتصادی
و ملی(، تحولات و تغییرات جمعیتی در کشورهای توسعه یافته غربی و چالش های ناشی
از میزان باروری زیر حد جانشینی و پیر شدن جمعیت در این جوامع و مشکلات ناشی
از آن را بررسی کند و در پاسخ به مسئله باروری زیر حد جانشینی و پیر شدن ساختار
سنی جمعیت، زمینه ای را برای مطالعه ای عمیق تر در موضوع تغییر سیاست های جمعیتی
متناسب با ساختار جمعیت کنونی ایران فراهم آورد و در صورت امکان عوامل مؤثر و
تسهیل کننده این کاهش شدید را مطالعه و شناسایی کند.